درخت بنه، که در زبان علمی با نام Pistacia atlantica شناخته می‌شود، یکی از گونه‌های ارزشمند گیاهی ایران است که در مناطق کوهستانی شهرستان کازرون از توابع استان فارس رشد می‌کند. این درخت با داشتن ویژگی‌های منحصربه‌فرد، هم در حفظ منابع طبیعی نقش ایفا می‌کند و هم در زندگی اقتصادی، فرهنگی و درمانی مردم منطقه جایگاه مهمی دارد. بنه کازرون، درختی بومی با سابقه‌ای کهن است که همواره بخشی از هویت طبیعی و بومی این منطقه بوده است.
زیستگاه و پراکندگی در کازرون
درخت بنه به صورت طبیعی در بخش‌های وسیعی از ارتفاعات زاگرس جنوبی رشد می‌کند. در شهرستان کازرون، مناطقی نظیر کوه‌های دشت برم، ارتفاعات اطراف سیف‌آباد، دوان، روستاهای بلوکات کوه‌چنار و نواحی مرزی دشت ارژن، از مهم‌ترین رویشگاه‌های این گونه به شمار می‌روند. بنه معمولاً در کنار سایر گونه‌های جنگلی مانند بلوط ایرانی، بادام کوهی، ارژن و کیکم دیده می‌شود. اقلیم نیمه خشک، خاک‌های کم‌عمق و شرایط سخت کوهستانی، محیطی مناسب برای رشد طبیعی این درخت فراهم کرده است.
ویژگی‌های گیاه شناسی
بنه درختی مقاوم با تنه‌ای پیچیده و شاخه‌هایی گسترده است که می‌تواند تا ۸ متر نیز رشد کند. برگ‌های آن مرکب، چرمی و سبز تیره هستند. میوه بنه شبیه پسته است اما کوچک‌تر، با طعمی تند و گاهی تلخ. میوه‌ها ابتدا سبز بوده و در اواخر تابستان به رنگ قرمز یا قهوه‌ای در می‌آیند. صمغی که از تنه این درخت خارج می‌شود، سقز نام دارد و دارای ارزش اقتصادی و دارویی بالایی است.
کاربردهای اقتصادی و معیشتی
بنه یکی از منابع معیشتی فصلی برای بسیاری از خانواده‌های روستایی در کازرون است. در فصل برداشت، افراد محلی به ارتفاعات صعود می‌کنند تا میوه درخت را جمع‌آوری کنند. این میوه پس از خشک شدن، یا به صورت مستقیم مصرف می‌شود یا برای استخراج روغن و تولید سقز به کار می‌رود. سقز بنه از دیرباز در طب سنتی به عنوان دارویی برای معده، لثه، بهبود سرفه و تقویت قوای جنسی استفاده می‌شده است. همچنین آدامس طبیعی تهیه شده از سقز، هنوز هم در بسیاری از مناطق جنوب ایران محبوبیت دارد.
اهمیت زیست محیطی
درخت بنه در کازرون، علاوه بر نقش اقتصادی، نقش کلیدی در حفاظت از خاک و جلوگیری از فرسایش ایفا می‌کند. ریشه‌های عمیق آن به تثبیت خاک در شیب‌های تند کوهستانی کمک می‌کند و از بروز رانش زمین جلوگیری می‌نماید. این درخت همچنین زیستگاهی برای گونه‌های مختلف پرندگان، خزندگان و گیاهان دارویی فراهم می‌سازد و در افزایش تنوع زیستی منطقه نقش دارد.
چالش‌ها و تهدیدها
با وجود ارزش فراوان بنه، این گونه در سال‌های اخیر با تهدیداتی جدی روبه‌رو شده است. چرای بی‌رویه دام، قطع درختان برای سوخت، برداشت‌های غیرمجاز از صمغ و تغییرات اقلیمی از مهم‌ترین عواملی هستند که بقای این گونه را تهدید می‌کنند. علاوه بر آن، نبود برنامه‌های منسجم حفاظتی و کمبود آگاهی عمومی درباره اهمیت بنه، به نابودی تدریجی پوشش گیاهی آن دامن زده است.
راهکارهای حفاظت
برای حفظ بنه در کازرون، نیاز به اقداماتی چند وجهی است. آموزش مردم محلی درباره روش‌های اصولی برداشت، حمایت از جوامع بهره‌بردار، کاشت نهال‌های جدید و توسعه باغات بنه با مشارکت محلی از جمله راهکارهای پیشنهادی است. همچنین می‌توان با معرفی محصولات بنه به بازارهای داخلی و خارجی، انگیزه اقتصادی برای محافظت از این گنجینه طبیعی ایجاد کرد.
نتیجه‌گیری
بنه کازرون، فراتر از یک درخت ساده، نمادی از پایداری، طبیعت سالم و فرهنگ بومی جنوب ایران است. این درخت نه‌تنها بخشی از چشم انداز زیبای کوه‌های زاگرس است، بلکه ریشه در زندگی و سنت مردم دارد. پاسداری از آن، وظیفه‌ای زیست محیطی، فرهنگی و ملی است. با حفظ و توسعه این گونه ارزشمند، می‌توان آینده‌ای سبزتر برای نسل‌های بعدی رقم زد.
